Naar de cookie instellingen Naar de hoofdinhoud Naar de voettekst

Je ziet plots goed wat de provincie allemaal doet Provincie Antwerpen

Warande Informatief: Groenten uit Balen - één zee & Stany Crets

Met zijn regie van het iconische ‘Groenten uit Balen’ richt Stany Crets zijn monument op voor de even iconische schrijver Walter van den Broeck (1941-2024), die het grootste gedeelte van zijn leven in Turnhout woonde. De Warande sprak Eliane De Winter, de weduwe van de auteur, tevens kroongetuige, die hierbij haar vijftigste ‘Groenten’ afklopt.

De geschiedenis: op vrijdag 8 januari 1971 gaan 1.500 arbeiders van zinkfabriek Vieille Montagne in Balen in staking. Ze eisen loonsverhoging. De actie wordt echter niet door de vakbonden gesteund. Gevolg: de stakers krijgen geen stakersvergoeding. Wekenlang berichten de media niets over de sociale onrust aan de poorten van de machtige fabriekseigenaren. Negen weken houden de stakers vol en niet voor niets: ze krijgen hun loonsverhoging (wel acht in plaats van de geëiste tien frank).

Het stuk: Walter van den Broeck voert in ‘Groenten uit Balen’ tegen de historische achtergrond van dit sociaal conflict drie generaties in een gezin op: de door de fabriek aan loodziekte lijdende opa, zijn zoon Jan Debruycker en diens echtgenote Clara, hun dochter Germaine (18) en haar vriendstudent rechten Luc. De openingsscène speelt niet toevallig op vrijdag 8 januari 1971. Het klokje tikt vredig, maar kort na zijn vertrek richting fabriek staat Jan weer thuis. Op de fabriek wordt gestaakt.

De hoeveelste ‘Groenten’ zie je in de Warande? En hoeveel opvoeringen tel je tot vandaag?

Eliane De Winter: Dat wordt de vijftigste ‘Groenten’. Het totaal aantal opvoeringen sinds de allereerste
gaat richting de duizend. 

‘Een Grand Cru opvoering’, ‘met Kempense topcast’ kondigden kranten aan: Koen De Bouw, Ben Segers, Tania Van der Sanden,… Regie: Stany Crets. Wat zou Walter zeggen?

Mag ik beginnen met te zeggen dat mijn gezin en ik zeer opgezet zijn met het ‘Jaar voor Walter’, waarin ‘Groenten uit Balen’ de hoofdrol krijgt? Walter zou heel blij zijn dat het stuk weer op de planken staat. Dat kan ik in zijn naam zeggen. Bij het verschijnen van zijn laatste boek, ‘De lastige liefde’ (2023) was er nauwelijks aandacht en nu verkoopt ‘Groenten uit Balen’ op één dag zo goed als uit. De drie voorstellingen in de Warande waren in een mum van tijd de deur uit en de dernière in 2026 is dat inmiddels ook. In andere steden en dorpen verkochten de tickets eveneens als zoete broodjes. Walter en ik hebben Stany in de hoofdrol van Jan Debruycker aan het werk gezien tijdens een setbezoek – dat was een coole bedoening! – van de verfilming door Frank van Mechelen. Stany speelde net de scène waar Jan heel kwaad is op zijn dochter en voor het eerst in zijn leven huilt. Walter en ik zagen Stany echt huilen. De scène werd een stuk of vijf keer hernomen en elke keer was de acteur in staat om een traantje te plengen. Stany heeft echt voeling met het stuk. Walter was erg opgezet met de verfilming en heel content over de vertolkingen. Koen De Bouw speelde daar overigens ook in mee.

Herinner je je hoe dit toneelstuk, zijn tweede, voor Walter begon?

Net als het eerste: met een verzoek van regisseur Johan van der Bracht. ‘Mazelen’, Walters eerste stuk voor het Brussels Kamertoneel, was een succes geworden. Toen Walter de regisseur een experimenteel stuk voorstelde, met behalve tekst ook 8 mm camera’s en muziek, bleek dat een brug te ver. ‘Dan draai ik hem een heel klassiek stuk in de nek’, zei Walter. Een ‘ouderwets realistisch stuk dat na een stuk of tien opvoeringen zou worden afgevoerd’ – ja, dat liep anders (lacht). Het was (de latere politicus) Jef Sleeckx, destijds Walters collega op de Rijksmiddelbare school in Balen, die hem aanspoorde: ‘Waarom schrijf je niets over de staking?’ Dat deed hij. Walter schreef het in twintig dagen.

Sterk! Je vertelde dat het inmiddels bijna duizend keer werd opgevoerd. Hoe verklaar je het succes? Het volkse karakter, de taal, de thema’s?

De drie samen. In 1973 had het al zestig keer op de planken gestaan. Tien jaar later werd de herneming van toneelgezelschap BENT door de toenmalige BRT-televisie uitgezonden, maar het hek ging helemaal van de dam toen het beschikbaar kwam voor het amateurtheater. ‘Groenten uit Balen’ is niet geschreven in het
Kempens of Balens. Het is van den Broecks. Walter wilde een taal gebruiken die het volk moeiteloos zou begrijpen en die door welke spelers ook naar eigen mond kon worden gezet. Regisseur Stany Crets wilde voor zijn regie Kempense acteurs en dus zal het stuk dit keer een Kempens accent hebben. De cité in Olen, de fabriekswijk waar Walter opgroeide, had geen dialect, simpelweg omdat daar specialisten van overal bij elkaar woonden. De cité was de multiculturele samenleving avant la lettre. Walter toont echt de impact van de staking op een heel gezin. Hij snijdt aan: werkloosheid, sociale onrechtvaardigheid, de uitstoot van de
fabriek, generatieperikelen en hij heeft het over solidariteit. Die solidariteit had hij opgepikt in de cité. In Walters woorden: ‘Het zijn de eenvoudige citébewoners van weleer, die mij het belangrijkste hebben geleerd wat een mens kan leren: liefde, solidariteit, samenhorigheid.’

Zonder inkomen

Wat herinner je je van de staking in Balen, waar jullie destijds woonden?

Ik vond het een amusante periode, om eerlijk te zijn. Het gonsde van de verhalen op de school, waar Walter Nederlands gaf en ik op het secretariaat werkte en studiemeesteres was. Ik vroeg de leerlingen geregeld hoe het hen ging. Financieel was het niet evident voor de gezinnen met een stakende vader, zo zonder inkomen, al organiseerden de inwoners van Mol en Balen liefdadigheidsacties, gaven winkels de getroffen arbeiders gratis eten of een tijdelijke baan…

Walter had zijn vader tien jaar eerder ook in staking gezien…

En hij, de pas afgestudeerde regent, had zijn stakende vader niet kunnen helpen. Dat heeft Walter hoog gezeten. Hij woonde nog bij zijn ouders, in de bescheiden arbeiderswoning, maar de passerende werklieden schatten hem in een andere klasse, toen hij in kostuum op de bus zat te wachten - ze groetten hem met: ‘Dag meneer’. Daar voelde hij zich als arbeiderszoon ongemakkelijk bij. In 1971 stak hij de handen uit de mouwen en schreef hij voor de stakers pamfletten: ‘Wij willen tien frank per uur’ en een brief aan de
Rijkswachters die bij de piketten stonden. 

‘Groenten uit Balen’ is geen pamflet, maar je man stak er de stakers wel een hart onder de riem mee.

Walter gaf de stakers van de Vieille-Montagne en het Groot Arbeiderscomité een stem met ‘Groenten uit Balen’ en steunde hen ook op die manier. Hij wilde het effect van de staking verlengen. ‘Groenten uit Balen’ is geen pamflet omdat er ook kritiek op de arbeiders in te lezen valt. Walter wilde een genuanceerd verhaal
vertellen. 

Het stuk betekende de doorbraak van Walter van den Broeck als geëngageerd toneelauteur. In Nederland werd hij geroemd als ‘de Vlaamse Herman Heijermans’, naar de bekende naturalistische toneelschrijver. In 1973 al kreeg Walter van den Broeck er de Hustinxprijs voor, als ‘erkenning van een groot talent’. Het stuk werd omschreven als zeer representatief voor ‘een nieuw soort geëngageerd theater van de
werkelijkheid.’ Vlaanderen typeerde je man als ‘de nieuwe Cyriel – ‘Het gezin Van Paemel’ – Buysse’.

Zeker en vast is ‘Groenten uit Balen’ een bijdrage aan de maatschappelijke strijd, al zou ik het stuk niet naturalistisch, wel realistisch noemen. Het was geëngageerd theater van de werkelijkheid, maar Walter had niet de intentie om de toneelkunst te vernieuwen. De vergelijking met Buysse gaat niet op voor mij. Buysse is veel pessimistischer dan Walter. Niet dat er altijd een happy end aan moest, maar toch schreef hij zo positief als mogelijk. In ‘Groenten uit Balen’ is het onderwerp ernstig, maar er mag worden gelachen. 

En of. Het Nederlandse blad Trouw noemde ‘Groenten uit Balen’ zelfs een verrassend ‘blijspel’ over winnende stakers…

Nederland ziet het inderdaad als een blijspel, vreemd genoeg. Zo zou ik het nu ook weer niet omschrijven. Het is een triestig gegeven, maar het werd met gevoel voor humor en ironie geschreven. 

Die verschrijving ‘Groenten’ in plaats van ‘Groeten’ waarmee hoofdpersonage Jan zijn brief aan koning Boudewijn afsluit, blijft hilarisch. Komt die lapsus uit een brief van Walters vader of uit een kattebelletje van een moeder van een leerling?

Het tweede. Ik weet niet of het betreffende kattebelletje aan Walter was gericht of aan een van zijn collega’s. Zeker is dat het van een moeder van een leerling kwam en dat Walter het las. De moeder verontschuldigde haar dochter wegens ‘ge weet wel wat’ (menstruatiepijnen, mc) en sloot af met ‘de beste groenten’. Jan Debruycker is wel gebaseerd op Walters vader Robert. Die schreef ook brieven aan allerlei staatshoofden. 

In het stuk komen eerder ook ‘légumes’ aan bod. ‘Grote légumes’.

Die woorden legt Walter in de mond van Clara, die schamper doet over de ‘grote légumes’ die haar man aanschrijft: Richard Nixon, president van de Verenigde Staten of Leonid Brezjnev, partijleider van de Communistische Partij in de USSR. Waarom Jan nooit antwoord krijgt weet het publiek: Clara steekt zijn brieven stiekem in de kachel.

Avant-première

Hoe was de eerste avant-première in Balen, in 1972?

Die avond was zo overweldigend dat ik er vooral een sfeerherinnering aan heb: 420 mensen in een zaaltje van tweehonderd – oud-stakingsleider Jef Sleeckx had ook sta-plaatsen verkocht, bleek. Eivol zat de zaal, maar niet alleen met voormalige stakers, ook met dichters, dokters, politici, journalisten, beeldend kunstenaars,… Walter zat naast mij, neen, niet, nooit op de eerste rij - de nabijheid van de auteur zou de acteurs kunnen intimideren… Sleeckx stond toe te kijken vanachter de toog (waar het bier rijkelijk vloeide). Walter had erop gestaan dat zijn tekst vooraf op fouten werd nagekeken door de mensen van het Arbeiderscomité. Voor hen moest alles ‘echt’ zijn. De koffie op het podium moest dampen (lacht). Weet je dat de arbeiders van de Vieil Montagne zelf het decor timmerden? Een delegatie stakers is ook meegegaan naar de première in het Paleis voor Schone Kunsten in Brussel vijf dagen later.

Hoe reageerde de zaal, met name de (oud-)stakers?

Voor de ene was het goed, voor de andere niet hard genoeg. Sleeckx vond het niet hard genoeg.

Een geschikte speellocatie vinden in Balen bleek nog niet zo evident...

Het vinden van een geschikte en ‘neutrale’ zaal viel nog niet mee. Het gemeentebestuur had het gebruik van de moderne gemeentelijke turnzaal verboden: ‘Het reglement van toepassing op het naschoolse gebruik van de zaal liet het niet toe.’… De avant-première vond uiteindelijk plaats in het zaaltje van het Volkshuis in Balen, op 8 januari 1972, precies een jaar na het uitbreken van de staking. 

‘Groenten uit Balen’ is een belangrijk tijdsdocument. Is het na ruim vijftig jaar ook nog actueel? 

Blijkbaar wel, want het wordt weer gespeeld (glimlacht). Volgens Stany Crets behandelt het thema’s die nog steeds relevant zijn: sociale ongelijkheid, arbeidsrechten en de impact van economische veranderingen op ‘gewone’ mensen. Daar heeft hij gelijk in. Stany wil dicht bij de basis blijven bij wat hij ‘het beste stuk van Walter’ noemt en zal het puur natuur brengen en ‘naar de oerkracht van het stuk gaan.’

Martine Cuyt

 

Credits

Tekst: Walter van den Broeck
Regie: Stany Crets
Spel: Koen De Bouw, Tania Van der Sanden, Ben Segers, Lien
Thys, Keoni Blockx
Decor & licht: Marc Cnops
Kostuums: Marie Dries
Ontwerp affichebeeld: Tom Boute

Een jaar voor Walter

Met ‘Een jaar voor Walter’ focussen de Warande en de Stad Turnhout een jaar lang op Walter van den Broeck. Het eerbetoon bestaat behalve uit de nieuwe regie van ‘Groenten uit Balen’ uit herdenkingsactiviteiten en een tentoonstelling (gecureerd door zijn zonen Karl en Stefan). Meer info op
warande.be. De recentste editie van de theatertekst ‘Groenten uit Balen’ verscheen in 2024 bij Pelckmans. In oktober verschijnt bij dezelfde uitgeverij het allerlaatste boek van Van den Broeck: ‘Averechts’. Vorig jaar verscheen ‘Thuiskomen, over leven en werk van Walter van den Broeck’ van de hand van Jos Borré.

naar de voorstelling

Agenda

  • Groenten uit Balen - Stany Crets

    Groenten uit Balen

    één zee & Stany Crets
    vr 19 sep 25 - wo 7 jan 26
    € 12–€ 24
    vr 19 sep 25
    -
    wo 7 jan 26
    alle data
    • vr 19 sep 25
      20.15 - 22.20
      met pauze: 21.10
      Première
      de Warande, Turnhout
      Schouwburg, zittend
    • za 20 sep 25
      20.15 - 22.20
      met pauze: 21.10
      de Warande, Turnhout
      Schouwburg, zittend
    • zo 21 sep 25
      15.00 - 17.05
      met pauze: 15.55
      de Warande, Turnhout
      Schouwburg, zittend
    • di 23 sep 25
      13.45
      de Warande, Turnhout
      Schouwburg, vrije zit
      tickets
    • ma 5 jan 26
      20.15 - 22.20
      met pauze: 21.10
      EXTRA DATUM
      de Warande, Turnhout
      Schouwburg, zittend
    • wo 7 jan 26
      20.15 - 22.20
      met pauze: 21.10
      de Warande, Turnhout
      Schouwburg, zittend

wachtlijst

mijn wenslijstje

Toegevoegd:

naar mijn wenslijstje

Inschrijven voor onze nieuwsbrief.